Bedelli metaller denince aklımıza birinci onlar geliyor. Fiyatları buluttan nem kapıyor, en ufak bir dalgalanma bütün kesimleri etkiliyor. Dünya üzerinde milyonlarca insan “Düştü mü, çıktı mı? diye her gün birinci iş onları denetim ediyor.
Neden bahsettiğimizi anladınız elbette: Mevzumuz altın ve gümüş. Yüzlerce yıldır evvel gümüş standardı sonra da altın standardıyla dünya ekonomilerinin temelini oluşturan bu iki metalin bugünü ve geleceği başta ekonomistler olmak üzere hepimizi ilgilendiriyor. Pekala ya geçmişi? Onun da bilim insanlarının çalışma konusu olduğunu biliyor muydunuz?
Nobel ödüllü fizikçi Frank Wilczek, geçtiğimiz günlerde Wall Street Journal için kaleme aldığı köşe yazısında, bu mevzuya ışık tuttu. Aşağıda okuyacağınız gerçekler sizi de şaşırtacak ve şu değerli soruyu sormanızı sağlayacak: Sanki altın arayanlar toprağın derinliklerine bakmakla yanılgı mı ediyor?
EINSTEIN’IN TEORİSİNİN BİR MODÜLÜ
Albert Einstein denince aklımıza gelen birinci başlıklardan biri genel görelilik kuramı. Einstein’in 1915’te formüle ettiği bu kuramın son kesimi olan kütleçekimsel dalgalar (gravitasyon dalgaları, gravitasyonel dalgalar ya da yerçekimi dalgaları olarak da adlandırılıyorlar) varlıklarını dolaylı olarak göstermeyi başaran iki bilim insanına 1993’te Nobel getirdi.
Nihayet birkaç yıl evvel ABD’nin Louisiana eyaletinde bulunan LIGO antenleri aracılığıyla dalganın geçişi esnasında uzayın dik istikametlerde nasıl farklı büzülüp genişlediği direkt ölçülebildi.
Bu dalgalar üzerinde yapılan son çalışmalarla elementlerin kökenlerine dair şaşırtan ve büyüleyici sonuçlar çıktı. Böylelikle astronominin geleceğine dair de yepisyeni bir sayfa açıldı.
Kripto para yatırımcılarının yeni tutkusu! Nedir bu tuhaf küplerin sırrı?
ALTIN, GÜMÜŞ, URANYUM…
Yeni keşifler sayesinde insanlık için uzun yıllardır esrarını koruyan bir soruya karşılık bulundu: Altın, gümüş, uranyum üzere en büyük nötron hissesine sahip en ağır elementler nasıl oluştu?
Burada küçük bir not düşmekte yarar var: Atomların artı ya da eksi yük taşımayan yapı taşları olan nötronlar, tek başlarına olduklarında hayli kararsız partiküller. Yarı ömürleri 15 dakikanın altında, yani kısa müddet içinde değişip dönüşüyorlar. Lakin atom çekirdeğinin içinde olan nötronlar epey kararlı bir hal alıyor. Protonlarla ve öteki nötronlarla girdikleri etkileşim kütlelerinin azalmasını sağlıyor ve bozunmayı sonlandırıyor.
Büyük Patlama’nın (Big Bang) çabucak sonrasında tüm husus hidrojen (çekirdeğinde tek proton var) ve helyumdan (çekirdeğinde iki proton ile bir ya da iki nötron var) oluşuyordu. Bunlara ek biraz da empürite (saflığı bozan atomlar) vardı. Hiçbir unsurda nötronların sayısı protonlardan fazla değildi.
SIRADAN YILDIZLAR DEĞİLLER
Yıldızların tesiriyle nükleer pişirme daha ileri evrelere taşındı. Bir diğer deyişle, bu iç gereç daha büyük üniteler oluşturdu ve öteki elementler ortaya çıktı. Lakin olağan yıldızlar için çekirdeğindeki nötron sayısı proton sayısından fazla olan elementler üretmek çok kolay bir iş değil.
Örneğin gümüşün çekirdeğinde 47 proton ile 60 yahut 62 nötron, altında 79 proton ve 118 nötron, uranyumun en kararlı halinde ise 92 proton ve 146 nötron bulunuyor.
Hasebiyle akıllara şu soru geliyor: Bu türlü bir nötron bolluğunun kaynağı ve ortaya çıkış sebebi nedir?
İŞİN SIRRI NÖTRON YILDIZLARINDA
Akla birinci gelen ihtimal nötron yıldızları yani süpernova patlamalarının yanık kalıntıları…
Kütlesi Güneş’in birkaç katı olan yıldızlar, nükleer yakıtlarını tüketip “öldüklerinde”, çekirdekleri de çöküyor. Bunun sonucunda ortaya büyüklüğü aşağı üst Dünya kadar lakin kütlesi Güneş’ten daha fazla bir gökcismi ortaya çıkıyor. Bu gökcismi yerçekimi sayesinde bir ortada duran dev üzere bir tek çekirdek oluyor.
Bu ortamda nötronlar protonlardan çok daha hafif olduklarından, protonlar kararsız bir hale geliyor. Protonlar bozunarak nötronlara dönüşüyor ya da dışarı atılıyor. Bu durum nötronlar tartışmasız bir baskınlık elde edene kadar devam ediyor. Sonuçta ortaya çıkan gökcismine de “nötron yıldızı” ismi veriliyor.
YAKLAŞIRKEN PARÇALANIYORLAR
Bir sonraki kademe nötronların dışarı kaçırılması. Bunun da şu halde olduğu iddia ediliyor: Bazen bir ikili yıldız sisteminin iki üyesi de nötron yıldızlarına dönüşüyor. Daha sonra bu nötron yıldızları birbirlerinin etrafında dönmeye başlıyor.
Lakin yörünge bozunuyor ve ortaya kütleçekimsel radyasyon çıkıyor. Nötron yıldızları birbirlerine yaklaştıkça, dev dalga güçleri onları ayırıyor ve parçalanan kalıntılar çarpışıyor. Bu çarpışma anlarında, hala nötron açısından güçlü sıcak ve ağır husus kesimleri sağa sola saçılıyor ve kararlı nötron zengini çekirdekler haline geliyor.
Teorisyenlere nazaran, elimizdeki uranyumun tamamı gümüş ve altının ise büyük kısmı bu fırtınalı sürecin sonucunda oluşuyor.
LIGO SAYESİNDE “GÖZÜMÜZLE” GÖRDÜK
Yakın vakte kadar bu senaryo büsbütün hipotez basamağındaydı. Lakin üstte da ismi geçen ve Louisiana ile Washington eyaletlerinde bulunan LIGO (Laser Interferometric Gravitational-Wave Observatory) sayesinde birleşim anında ortaya çıkan ağır kütleçekimsel radyasyon gözlemlendi ve böylelikle iki nötron yıldızı hareket anında yakalanmış oldu.
Kütleçekim dalgalarını tespit edebilen sistemlerin sayısı arttıkça, gama ışını uydularından radyo çanaklarına ve hatta nötrino detektörlerine, çeşitli “teleskopları” kullanan astronomlar da ortaya çıkan olaylara odaklanabilir hale gelecek.
Bu çok araçlı astronomi sayesinde de nötron yıldızlarının simya çalışmaları birer multimedya şölen hale gelecek.
LIGO
ARAŞTIRMALAR SÜRÜYOR
İki nötron yıldızının birleşimi, galaksimizin en sıra dışı olaylarından biri olduğundan, Güneş Sistemi dışındaki bölgelerde daha fazla ya da daha az moloz birikimi olması mümkün. Bunların araştırılması çok daha değişik bulguları beraberinde getirecek.
Bu esnada Dünya üzerinde daha az ya da daha fazla altın, gümüş ve uranyum bulunmasının tarihi nasıl değiştirebileceğini düşünmek de bir o kadar değişik sonuçlara varmamızı sağlıyor…
Bu manada bakıldığında günden güne sürat kazanmakta olan uzay madenciliği çalışmalarının Dünya’daki istikrarları değiştirebileceğini söylemek de mümkün.
Altının ve öteki kıymetli metallerin kökenini araştıran kimi bilim insanları bu unsurların Dünya’ya direkt uzaydan geldiğini söylüyor. Bristol Üniversitesi’nde 10 yılı aşkın mühlet evvel yapılan bir araştırmaya nazaran, bu unsurların kaynağı 3,9 milyar yıl evvel yaşanan meteor yağmurları. Araştırmacıların çıkış noktası şu: 4,5 milyar yıl evvel oluşan Dünya evvel bir lav topuydu. Top soğudukça demir üzere ağır metaller çekirdeğe hakikat toplanmaya başladı. Siderofil (yani demiri seven, demirin çektiği) metaller de bu nedenle merkeze yaklaştı. Altın da siderofil bir metal olduğundan derinlere indi. Münasebetiyle aslında yüzeye yakın yerlerde altın olmaması gerekirdi fakat var. Grönland’a bulunan yaklaşık 4 milyar yaşındaki kayaların incelenmesiyle geçmişte “Acaba mı?” denen ihtimalin doğruluğu teyit edildi. Dünya şimdi 650 milyon yaşındayken yaşanan meteor yağmurları sonucu gezegenimize ulaşıp saplanan altın zengini meteorlar, bugünkü altın yataklarının temelini oluşturdu.
DÜNYA’DAKİNDEN FAZLA DEMİR VAR
Örneğin bilim insanlarının yakın vakitte duyurduğu ve Dünya’daki metal rezervlerinden fazlasını içerdiği bildirilen iki asteroid bu alanda kıymetli bir gelişme oldu. Ekim ayında açıklanan bu asteroidlerin yüzde 85’inin metal olduğu, bir adedindeki demir, nikel ve kobalt içeriğinin Dünya’daki rezervlerin tamamından fazla olduğu belirtildi.
Ondan evvel de Amerikan Uzay ve Havacılık Dairesi (NASA), 2022 yılında 16 Psyche’ye bir misyon göndereceğini açıklamıştı. Mars ve Jüpiter ortasında bulunan 16 Psyche’ye gönderilecek misyonun hedefi direkt hafriyat yapmak değil. Daha fazla Güneş Sistemi’nin tarihine dair ipuçları elde etmek. Çünkü uzmanlar 16 Psyche’nin şimdi gezegen haline gelme sürecindeyken patlamış bir “neredeyse gezegen”in kalıntısı olduğunu düşünüyor.
Discovery.com geçen yıl bu asteroidin yapısında bulunan altının ve başka kıymetli unsurlarının piyasa kıymetinin 700 kentilyon dolar civarında olduğunu bildirdi. Bu ölçünün büyüklüğünü şöyle düşünebilirsiniz: 700 kentilyon doları dünya üzerindeki tüm insanlara eşit dağıttığımız takdirde kişi başı 100 milyar dolara yakın bir servet ediyor.
16 Psyche
ALTINA HAMLE?
Pekala neden 16 Psyche’de bulunan bu altını çıkarıp hepimiz bir anda zenginleşmiyoruz? Bunun iki nedeni var. Birincisi bunu yapmak hem sıkıntı hem de ziyadesiyle masraflı. Yani milyonlarca kilometre uzaktaki bir gökcismine gidip maden çıkarmaya çalışmak için öncesinde önemli bir yatırıma gereksinim var.
Başka yandan 700 kentilyon, üstte da dediğimiz üzere altının şu anki kıymetiyle yapılmış bir hesaplama. Altının pahasını belirleyen şey de Dünya üzerindeki ölçüsünün nispeten sonlu olması.
16 Psyche’deki tonlarca altının bir anda dünyaya getirilmesi bir anda altın bolluğuna neden olacağından altının piyasa pahasını önemli manada düşürebilecek bir ihtimal. Bu da uzayda 700 kentilyon eden altının Dünya’da o kadar da kıymetli olmayacağı manasına geliyor. Doğal bu kadar bol bulunan bir gerece yeni kullanım alanları açılması ve altının düşen bedelinin yine yükselmesi de teorik olarak mümkün.
Hürriyet
