Porbajın Tuva Özerk Türk Cumhuriyeti’nin güneydoğusunda bulunan, Tere Gölü’nün tam ortasındaki bir adanın üzerine kurulmuş 6 hektar alanı kaplayan 1300 yıllık bir yapı. Porbajın aslında küçük bir kale. Dört yanı surlarla çevrili ve dört köşesinde burçlar yükseliyor. Güney tarafına bakan burçtaki delikler, inşa sırasında kullanılan ağaçların vakitle çürümesiyle oluşmuş. Kentte yangın sonucu yok olduğu anlaşılan kimi kısımlar da var.
Ve araştırmacılar bu yapının Uygur Türkleri tarafından yapıldığı görüşünde. ‘Porbajın’ ismi, ‘Toprak Ev’ manasına geliyor. ‘Bajın’ kelamı bu açıdan ‘Bayındırlık’ sözcüğüyle tıpkı kökenden sayılıyor. Porbajın’ı birinci keşfeden Rus Arkeolog D.A. Klementz.
Klementz, Doğu Sibirya’ya bir coğrafya araştırması için gittiğinde bu yapıyı keşfetmiş. Klementz yapının 200 kilometre ötesindeki bu günün Moğolistan sonları içinde kalan Kara Balasagun kentinden başka bir yapıda inşa edildiğini fark etmiş. Ondan 60 yıl sonra ise USSR etnografya enstitüsü çalışanı olan S.I Vainshtein burada araştırmalarını yapmış.
Vainshtein, araştırmalarından sonra Klementz’in telaffuzlarına misal olarak bu yapının MS 750 yılında Uygur Hanı Bayançur Han tarafınca yapıldığını ortaya sunmuş. Kenti çevreleyen surların, mimari biçim benzerliklerinden ötürü kimi Çinli ustalara yaptırıldığı düşünülmekte… Vainshteinin teorisinden öteki öne sürülen bir teori olmasa da yeniden de birtakım tartışmalar hâlâ devam ediyor.
Selenge yazıtlarında ise burası ”Sonbahar geldiğinde ordumu ayarlamak için burasını kurdum” biçiminde geçiyor. Bu farklı yapının etrafında uzun vakit boyunca hafriyatlar yapıldı. Bu hafriyat çalışmalarına günde yaklaşık 100 kişi katıldı. Yöneticiler, uzman araştırmacılar ve istekli öğrencilerden oluşan hafriyat grubu dönüşümlü olarak kesintisiz çalıştılar. Tere Gölü, etrafı dağlarla çevrili 1300 rakımlı bir platoda yer aldığı için hafriyat çalışmaları rahat yapılamadı.
Kazıların rahat yürütülebilmesi için göl içindeki kaleye özel olarak yapılmış 1400 metre uzunluğundaki tahta köprüden ulaşım sağlandı. Porbajın hafriyatı, hâlâ büyük çaplı bir kurtarma ve araştırma faaliyeti olarak biliniyor. Tuva’ya gidenler için ilgi cazip yerlerden biri de ‘ovo’lar. Dağların tepe noktalarına yapılan ovolar, Tuvalılar için kutsal ibadet yerleri. Ayrıyeten Porbajın ve etrafında Türk anıtmezarları ve yazıtlar da bulunuyor. Üzerindeki yazılar neredeyse silinmek üzere olan bu mezar taşları, hafriyat grubunun lideri Prof. Dr. Dimitry Vasilyev tarafından saha araştırmalarında tespit edilmiş.
Hürriyet
