Dünyayı tesiri altına alan Covid-19 virüsü, gözetici aşıların geliştirilmesiyle denetim altına alınmaya çalışılıyor. Salgınına karşı geliştirilen aşılar bir taraftan insanlığa umut olurken, öbür taraftan kuşku, dehşet ve tasayla karşılanıyor. Ancak bu dehşet yeni değil, kökleri 19. yüzyıla kadar uzanıyor…
Koronavirüse karşı geliştirilen gözetici aşıların bir yıl üzere kısa bir müddette piyasaya sürülmesini “güvenilmez” olarak gören aşı zıtları, çeşitli komplo teorilerini kamuoyuyla paylaşmaktan geri durmuyor. Toplumsal medyada yer alan kaynağı bilinmeyen paylaşımlarda, aşıların kısırlaştırıcı, DNA’yı bozucu tesirlerinin yanı sıra, insanlara mikroçip takıldığı, çocukların kuyruklu yahut yarı maymun olarak doğabileceği dahi öne sürülüyor. Ama bu “absürt” yaklaşımların tıpatıp birebiri, 1700’ün sonralarında salgın hastalığa tahlil bulan aşı karşısında da ortaya çıktı.
19. yüzyılda, ABD ve Britanya’yı tesiri altına alan ve milyonlarca kişinin canına mâl olan çiçek hastalığına karşı Dr. Edward Jenner, “ilk canlı viral aşı” olan çiçek aşısını 1796 yılında keşfettiğinde tıpta ihtilal yaratmıştı. Ama, bu ilerlemeye karşın aşı fikri insanlarda farklı endişelerin gelişmesine neden oldu.
Yeni ve bilinmeyene duyulan bu dehşet, dünyanın birinci aşı aykırısı hareketinin doğmasına neden olurken, aşılananların yarı insan yarı inek olacağı, boynuzlarının ve toynaklarının çıkacağı düşünülüyordu.
BEŞERLER AŞILARI NEDEN REDDEDİYOR?
Aşının bulunduğu tarihten 1800’lü yılların sonlarında hakikat gelinen süreçte aşıya karşı muhalefet giderek büyüdü ve büyük bir kitle hareketi haline geldi. Pekala, beşerler aşıyı neden reddediyordu? Bu periyotta birçok insan tıbbi tasalar, dini dehşetler ve siyasi çekinceler ağır basıyor, aşı çalışmaları bu eksende tartışılıyordu.
ABD’de bulunan Yale Üniversitesi’nde tıp tarihçisi olan Prof. Frank Snowden periyoda ait aşı tartışmalarını özetlerken, “O periyotlarda aşı aksiliği muazzam bir kitle hareketiydi ve ‘bireysel özgürlükler’ üzerine yürütülen entelektüel tartışmalarla inşa edilmişti” dedi ve devam etti: “Çiçek aşısı zorbalığın öbür bir biçimi olarak ele alınıyor, siyasi nedenlerden dolayı reddediliyordu.”
Evet, 19. yüzyılın başlarında çiçek hastalığı nedeniyle, Avrupa’da her yıl yaklaşık 400 bin kişi hayatını kaybediyordu. Hayatta kalanlar ise çeşitli fizyolojik bozukluklar ve sakatlıklarla boğuşuyordu. Tüm bu olanlara karşın “aşı” anlaşılamayan ve İlah buyruğuna karşı olan bir şey üzere görülüyordu.
‘TANRININ BİR LÜTFU’
Dr. Edward Jenner, mandıralarda çalışan kız çocuklarının çiçek hastalığından daha az tehlikeli sığır çiçeği hastalığını geçirdiğini ve bu nedenle çiçek hastalığına yakalanmadıklarını gözlemledi. Salgın hastalığa karşı bağışıklık bulunmuştu. Bu çığır açan keşfin çabucak akabinde Jenner, hipotezini test etmek için bir dizi deney yaptı. Çiçek hastası bir bayandan aldığı iltihabı sığır çiçeği hastalığı geçirmiş bir çocuğa enjekte ettiğinde, çocuğun hastalığı kapmadığı görüldü. Emsal deneylerde de tıpkı sonuç alındığında, çiçek hastalığına karşı tedavide birinci adım atılmış oldu.
Dr. Jenner ve beraberindeki bilim insanları bu keşfi coşkuyla karşıladı ve kurtuluş yolunun bulunduğunu müjdeledi. Bu keşif siyasetçileri, bilim insanlarını ve düşünürleri sevince boğdu. Şair ve müellif Robert Bloomfield, virüsten kurtuluşlarını müjdeleyen Jenner’ı yücelten bir şiir yazdı ve keşfini “Tanrının bir lütfu” olarak nitelendirdi.
KİLİSE KARŞI ÇIKTI
Ancak, herkes birebir coşkuyu paylaşmadı. Halkın içinde çatlak sesler çıkıyor, birkaç aşı zıddı hekimle birlikte hastalığın önüne geçmek için çiftlik hayvanlarından kaynaklanan sığır çiçeği hastalığının insan bedenine enjekte edilmesi fikri bir türlü kabul edilemedi. Bununla birlikte, 19. yüzyıl da Britanya dindar bir toplumdu ve Anglikan kilisesinin mutlak hakimiyeti altındaydı.
Aşının gündeme gelmesiyle birlikte, Yaradanın buyruklarına karşı gelindiği ve onun mucizelerinin reddedildiği öne sürüldü. Prof. Snowden bu görüşe ait şunları söyledi: “İnsan, Rabbin sûretinden yaratılan bir varlık olduğu için vücuda bir tıp büyüklük atfediliyordu. Bir hayvandan alınan örneğin insan bedenine enjekte edilmesi bir manada dinsizlik, küfür ve tıbbi olarak yanlış bir uygulama olduğu söyleniyordu.”
Bu görüşlerin yaygınlaşmasıyla, çok sayıda Britanyalı aşı aykırısı harekete katılmaya başladı. Ateşli broşürler yayımlanıyor, konferanslar veriliyor ve gazetelerde aşının yaratacağı tesirler karikatürize ediliyordu. Tek sözle savaş başlamıştı!
AŞI TERSİ TABİP, BOYNUZ VE TOYNAKLARIN ÇIKACAĞINI SÖYLEDİ
1805 yılında Royal College of Physicians üyesi olan Dr. William Rowley, ateşli bir aşı tersiydi. Yayımlanan broşürlerde, aşının önemli yan tesirleri olduğunu belirtiyor ve aşı olunmaması için sert ihtarlarda bulundu.
Dr. Rowley, insanın bedenine enjekte edilecek bir inek örneğinin, kişiyi ineğe benzemesine neden olacağını, başında boynuzlar çıkacağını ve ayaklarının vakit içinde toynağa dönüşeceğini ileri sürdü. Okuma yazma bilmeyenler bile bildirilere basılan gravürlerde ne denmek istendiğini anlıyor, yanağından sarkan kocaman kırmızı bir yumru olan yahut yüzü apseler içinde kalan bir çocuğun imgeleri önemli tesir yaratıyordu.
Dr. Rowley, dozu giderek arttırmaya başladı ve aşı ile bedene giren sığır çiçeği hastalığının yalnızca bireyi değil, toplumun tamamını etkileyeceğini yazdı. Dr. Rowley, “Kim pis ve sevimsiz çocukları olacak biriyle evlenmek ister ki?” çıkışıyla geniş dayanak topluyordu.
AŞI TERSLERİNİN BAŞLATTIĞI RUHSAL SAVAŞ NEYDİ?
Günümüzde aşı zıddı komplo teorisyenleri, insanların aşılandığı takdirde mikroçiplerle takip edileceğini öne sürerken, 19. yüzyılda da çiçek hastalığının tedavisine ait şiddetli ruhsal kampanyalar organize ediliyordu.
O periyotta, Dr. Benjamin Moseley kurnaz bir kampanya organize ederek, Dr. Jenner’ın geliştirdiği aşının “ineklere yönelik tutkuyu” arttıracağını öne sürdü. Buna nazaran bayanların boğalarla ilgiye gireceği ve yarı insan yarı hayvan bebeklerin doğacağını sav etti. Bu histeriler gitgide yaygınlaştı; Moseley ve Rowley ülke çapında konferanslar verDİ, vahim fikirler kitlelerle buluştu.
AŞI AKSİSİ HAREKETİN ÖNDERLERİNİN GERÇEK EMELİ NEYDİ?
Public Domain Review’da yayımlanan makalede belirtildiği üzere, Moseley ve Rowley’in halkla, bilim insanlarının ortasını açmasının arkasında öbür hesaplar yattığı ileri sürüldü. İki hekim, uzun yıllar “variolasyon yöntemi” ile çiçek hastalığını tedavi etmeye çalıştı. Çiçek aşısını bulan Dr. Edward Jenner’den evvel bu alanda öncü oldukları düşünülen Moseley ve Rowley, hastalığı önlemek bir yana vaka sayılarının artmasına neden oldu.
Zira, “variolasyon yöntemi” aslında çiçek hastası olan bir kişinin döküntülerinden alınan örneklerin, hasta olmayan şahısların derilerine sürülmesi ile uygulanan bir çeşit “bağışıklama” sistemiydi. Dr. Jenner’ın aşısı ise rekabetin fitilini ateşlemişti. Hasebiyle, aşı terslerinin öncülerinin temel kaygısı bir nokta, “kariyer” ve “ekonomik” korkulardı.
Tedavi formülleri ve aşıların aktifliği konusunda bilimsel bir fikir birliğini sağlayacak, Dünya Sıhhat Örgütü yahut ABD Besin ve İlaç Dairesi (FDA) üzere kuruluşların olmadığı 19. yüzyılda farklı tedavi modellerini bekleyen hekimler, “bilge kadınlar” ve “şifacılar” kendi anlayışlarına uygun tedavi modelleri geliştiriyordu.
AŞI MECBURÎ HALE GELİNCE AŞI AKSİSİ HAREKET İVME KAZANDI
Toynaklı çocuklar ve hayvanlara benzeme korkusu çağdaş dünya için bir oldukça gülünç görünse de, bu stil kaygılar o periyot kök salmıştı. Teknik yetersizliklerin yaşandığı bu devirde, şırıngalar da önemli bir tehdit oluşturuyordu. Hijyenik olmayan şırıngalar hastaların tetanoz, frengi ve hepatit kapmalarına neden oluyordu.
Dr. Jenner’ın keşfi sırasında mikrobiyoloji çalışmaları yapılmadığından, çoklukla salgın hastalıkların beşerden beşere değil de, sıhhatsiz yerlerden geçtiğine inanılıyordu. Jenner, aşının işe yaradığını deneysel olarak kanıtlasa da, çalışmasının teorik çerçevesini tam olarak açıklayamıyordu.
Britanya’da ve Galler’de 1853’te çiçek hastalığı aşısı devlet tarafından çocuklar için “zorunlu” hale gelince aşı aykırısı hareket yeni bir ivme kazandı. 19. yüzyılın başlarında Viktorya devrinde, aşı zıtlığı kentlerin dışında giderek güçlenmeye başladı. Kent ve kasabalarda aşı aksisi birlikler oluşturuluyordu. On binlerce insanın katıldığı protestolarda, “Bebeklerin zehirlenmesindense, zorbaların hapishanelerine atılmak daha iyidir” sloganı benimsenmişti.
BİLİMSEL GELİŞMELER HALKI KORKUTTU
Bir noktadan sonra protestolar aşı ile hudutlu kalmadı. Aşı zaruriliği, hükümete olan inancın azalmasına neden oldu. Tıp tarihçisi ve muharrir Kristin Hussey, “Imperial Bodies in London” kitabında aşı terslerinin siyasal tesirlerini değerlendirirken şunları tabir etti: “Tıpkı bugün olduğu üzere, 19. yüzyılın ortalarında da, bilimsel gelişmeler, tıp, teknoloji alanlarında yaşanan değişim ve yeni bilgilerin sonucunda aşının mecburî hale getirilmesi beşerler ortasında muazzam bir karışıklığa neden oldu.”
19. yüzyılın ortalarında her şeyin hızlanarak değiştiğini söyleyen Hussey, “Bu dönüşüm çok süratli yaşanıyordu. Aşı, tüm telaşları paratoner üzere kendisine çekti” sözünü kullandı.
Tüm bu itirazlara, yıpratıcı propagandalara karşın aşının olumlu tesirleri göz arkası edilemezdi. Aşı aykırılığına karşın, çiçek aşısını mecburî hale getiren yasalar bir dizi yaptırım önlemini de devreye soktu ve aşının yaygınlaşmasıyla birlikte çiçek hastalığına bağlı vefatlar, dörtte bir oranında düşmeye başladı. Çocuklar ortasında sonuç ise daha çarpıcıydı: Vefat oranları yüzde 50 düştü. Bu yorucu ve bir oldukça kuvvetli gayret, yaklaşık 138 yıl sonra sonuca ulaştı. 1934 yılında Britanya hükümeti çiçek hastalığının büsbütün denetim altına alındığını duyurdu.
Çiçek hastalığının tam olarak dünyadan silinmesi ise 1970’lerin sonunu buldu. En son Somali’de görülen hastalığın denetim altına alınmasının akabinde, Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) 8 Mayıs 1980’de düzenlediği 33. Genel Kurulu’nda hastalığın yok edildiğini resmi olarak açıkladı.
The Washington Post’un “The world’s first anti-vaccination movement spread fears of half-cow babies” ve Public Domain Review’ın “’The Mark of the Beast’; Georgian Britain’s Anti-Vaxxer Movement” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.
Hürriyet
